'In elke jeugd rezen toen nog de Tantes op, die hun huis niet meer verlieten, die altijd, als we met moeder op bezoek verschenen, op ons gewacht hadden, en ons altijd met het zelfde zwarte mutsje op en in de zelfde zwartzijden japon, vanuit de zelfde leunstoel, aan het zelfde erkerraam welkom heetten. Als feeen, die een heel dal doorweven, zonder er ooit in af te dalen doorwalsten ze stratenrijen zonder ooit in ze te verschijnen. Tot deze wezens behoorde Tante Lehmann. Haar goed Noordduitse naam garandeerde haar het recht zich een mensenleven lang in de erker te posteren waaronder de Steglitzerstrasse in de Genthinerstrasse uitmondt. Die hoek hoort tot degene die de loop van de laatste dertig jaar nauwelijks heeft beroerd. Behalve dat in deze periode de sluier die haar voor mij als kind bedekte, viel. Want toen heette ze voor mij nog niet naar Steglitz. De vogel Stieglietz had haar zijn naam gegeven. En woonde de tante daar niet als een vogel, die kon spreken, in haar kooi. Steeds als ik hem betrad was hij vol gekwinkeleer.' 

 ps. De Stieglitz heet bij ons het puttertje, de distelvink. En, in de Berlijnse voorstad Steglitz bracht Franz Kafka zijn laatste gelukkige jaar door, met Dora Diamant. 

 Dora Diamant was de enige met wie hij ooit - in Berlijn - samen­woonde. In haar armen stierf hij aan tbc. Hun verhaal is door Michael Kumpfmüller geschreven in 'De heerlijkheid van het leven'. Ze ontmoetten elkaar in Müritz aan de Oostzee in 1923 waar zij in een Joods vakantiehuis werkt.

 Kafka had vele vriendinnen, vooral nadat bij hem tbc was geconstateerd mocht hij zijn ernstige trouwplannen opgeven. Aan het strand kijkt hij naar de meisjes en Dora naar hem: '..hoe hij zwom, hoe hij zich bewoog, hoe hij zat te lezen in zijn strandstoel. Aanvankelijk had ze hem vanwege zijn donkere huid voor een halfbloed indiaan gehouden.' Kafka was een getraind zwemmer, in Praag zelfs korte tijd badmeester.

 Dan wordt ze door haar vriendin aan hem voorgesteld. Meteen spreken ze af voor de volgende dag, na het ontbijt op het strand. 'Voor de wandeling heeft Dora haar donkergroene strandjurk aangetrokken.' Gearmd, blootsvoets lopen ze door het zand. Het gaat nu vlug. Ze wonen samen in Berlijn tot het niet meer gaat. Ze volgt hem naar het sanatorium in Oostenrijk. Hij vraagt haar nog ten huwelijk, maar te laat.

 Als haar kleren nakomen verkleedt ze zich meteen: 'de gekleurde jurk voor Franz, zelfs als hij het niet meer zou zien, maar hij ziet het meteen, weet ook wanneer ze de jurk heeft gedragen, tijdens de eerste dagen in Berlijn, hij zegt Botanischer Garten. Ze houdt van de geplisseerde kraag, de bloemen, die misschien een beetje te meisjesachtig zijn, maar daar houdt hij juist van. Ze moet een paar keer voor zijn bed op en neer lopen, ze moet langzaam rondjes draaien of ze danst.'

 Kort daarna sterft hij. Ze wast hem.

 Vlak voor z'n dood, eindelijk ontsnapt aan Praag, het 'moeder­tje met klauwen' dat hem nooit losliet. Veel van de brieven en de aantekenschriften uit 1924 zijn door de Gestapo later bij Dora meegenomen en verdwenen. Michael Kumpfmüller maakte uit wat wel bewaard bleef zijn roman die vertaald 'De heerlijkheid van het leven' heet. Hoe leefden ze?

 'Op een dag leren ze een klein meisje kennen in het park. Ze staat moederziel alleen op het grasveld te huilen, daarom spreken ze haar aan. Ze kan nauwelijks praten, zo hard is ze aan het huilen, ze heeft haar pop hier ergens in het park verloren.'

 Franz gaat erop in. Hij verzint ter plaatse dat hij weet waar de pop is. En dat de pop hem een brief heeft geschreven. Die zal hij morgen meenemen. Ze spreken af voor de volgende mid­dag. En Franz schrijft 'brieven van de pop', waarin ze vertelt hoe ze zoekraakte, naar het station liep en aan zee kwam en vandaar in Afrika. De pop-brieven gaan drie dagen door. In de laatste staat: '...ook als pop heb je nu eenmaal zin tussendoor op reis te gaan, ze wil uiterlijk met Kerstmis terug zijn'. Maar de pop trouwt in Afrika met een prins en het meisje Katja legt zich bij dat geluk neer.

 De parallel. Kafka ontsnapte, net als de pop van Katja.  

 ps. Dora Diamant overleefde de oorlog en stierf in 1952 in Engeland. Het pop-verhaal komt uit haar boek 'Mijn leven met Franz Kafka'.  

 'Ach nee, deze hele wereld is en blijft voor hem een raadsel. Een geheimzinnig mysterie. Iets wat hij niet volbrengen kan, en wat hij met ontroerend pure naïveteit in anderen bewondert, omdat het 'vlijtig' is. Toen ik hem van mijn man vertelde, die mij honderd keer op een jaar ontrouw is, die mij en tal van andere vrouwen in een soort ban houdt, begon zijn gezicht van een zelfde ontzag te stralen als die keer, toen hij van zijn directeur sprak, die zo snel kon typen en om die reden zo'n voortreffelijk man is, en als die keer toen hij van zijn verloofde [Felice Bauer] sprak die zo 'vlijtig' was. (...)

 'Hij is absoluut niet in staat te liegen, zoals hij niet in staat is zich te bedrinken. Hij heeft nergens toevlucht of onder­dak. Daarom is hij blootgesteld aan alles waartegen wij beschermd zijn. (...) 

 Van Milena is nu een boekje met vertaalde 'columns' verschenen uit die zelfde jaren, bij uitgeverij Voetnoot, 'De weg naar eenvoud'. Max Brod vond al dat ze gebundeld moesten wor­den.

 In het Praag van Franz Kafka waren rond 1920 alle kantoren met 'Rohrpost' verbonden en sprak hij met vriendin Milena per buisbriefje af. Een deel schijnt nog te werken. Alle grote steden hadden zo'n buizen-netwerk op perslucht met speciale postzegels. Het laatste bericht was dat het in Parijs nog tot aan de Perip­heri­que reikte en voor pakjes gebruikt werd, die helaas van­ daar door motorkoeriers verder gebracht moesten worden.

 Hoeveel wegverkeer kan sneller en goedkoper per buis? Nu ik dagelijks in de nauwe Amsterdamse binnenstad door scootertjes van de sokken gereden word begin ik te fantaseren over een langwerpig formaat pizza, en andere buisvormige etenswa­ren. In ziekenhuizen werkt het voor medicijnen nog steeds. Wie de buizenpost uitvond is niet bekend. Hij wordt steeds opnieuw uitgevonden.

 'Het is november. Het lijkt hem dat wel iedere maand een bijzondere betekenis heeft maar november nog een bijzonder toevoegsel van bijzonderheid. Voorlopig is daarvan weliswaar niets te zien er valt alleen maar een met sneeuw vermengde regen. Maar dat is misschien slechts de uiterlijke aanblik die altijd bedriegt want daar de mensen zich als geheel onmid­dellijk aan alles aanpassen en men toch in de eerste plaats naar het uiterlijk der mensen oordeelt, zou men eigenlijk nooit een verandering van 's werelds loop kunnen waarnemen...'

 Dit uit de bundel nagelaten teksten 'Huwelijk­svoo­rbereidingen op het land'. In het niet-affe titelverhaal ('hier ontbreken twee pagina's') is de hoofdpersoon, genaamd Eduard Raban op weg naar een provincieplaats waar zijn aanstaande op hem wacht. Hij heeft een portret van haar bij zich: 'Wat is ze krom,' dacht Raban, 'toen hij nu het portret bekeek, 'ze staat eigenlijk nooit recht en misschien heeft ze ook wel een ronde rug. Ze zal daar bijzonder op moeten letten. En haar mond is zo breed en de onderlip steekt ongetwijfeld hier naar voren, ja dat herinner ik mij nu ook. En die japon!' (...)

 Het wordt erger. Maar gelukkig voor Raban breekt het verhaal af voor hij haar zal weerzien. Een verandering van ’s werelds loop nemen we niet waar. Maar wat zegt dat?

Nu de brieven van Franz Kafka (1883) en zijn jongste, liefste zusje Ottla (1892) in veiligheid zijn in Oxford en in Marbach, in het Duitse Literatur Archief kom ik er bij terug.
Bij die haat.
Ik las in Kafka's nooit verstuurde 'Brief aan mijn vader'.
(1919) Daarin schrijft hij: 'Onder normale omstandigheden als ze niet speciaal in nood of gevaar verkeert voel je alleen haat voor haar; je hebt me zelfs toegegeven dat ze je volgens jou  opzettelijk voortdurend leed en ergernis bezorgt en dat ze daar heel tevreden mee is. Ze zou een duivel zijn.'
Vaak is de 'Brief aan mijn vader' overdreven genoemd.
Ten onrechte. Een kind registreert zuiver.

Ottla was het oneens met publikatie van Kafka's ongepubliceerde werken (Amerika, Het Proces, Het Slot etc.) door Max Brod, ze vond dat zijn testament gerespecteerd had moeten worden: vernietigen.
Ga er van uit dat ook haar briefwisseling met haar broer daaronder viel.
Er valt nogal veel voor te zeggen.
 

 'Mijn vader was een paar momenten sprakeloos:"Schilder? Kunstenaar?"Hij twijfelde aan mijn verstand. Of misschien dacht hij dat hij me had misverstaan of verkeerd begrepen. Maar toen hij zich realiseerde hoe de zaak lag en in het bijzonder, toen hij voelde dat het me ernst was, ging hij er met alle vastberadenheid tegenin. Voor hem was dat een makkelijke beslissing, want van rekening houden met waar ik misschien werkelijk toe in staat was kon eenvoudig geen sprake zijn.

 "Kunstenaar? Nee, nooit, over mijn lijk!"'Deze vader en zoon waren Alois en Adolf Hitler.

 ps. Hawes beschrijft vader Kafka, goed gedocumenteerd, als heel toegevend en inschikkelijk.

 Een verhaal schijnbaar zonde enige logica. Toch moet het zo zijn, weet de lezer. Zo zijn vaders, zo zijn zonen. Het is niet dat de vader 'gelijk heeft' zegt Hawes, hij wint eenvoudig de strijd van de wil.De zelfde schijnbare ongerijmdheid zie je in Het Proces, waarin Jozef K. wordt veroordeeld, maar door wie? Waarom? Hij wordt veroordeeld. Geen ontkomen aan. Zo werkt het. Ga na hoe het toegaat in families, in vergaderingen of andere groepsprocessen.

 Sommige argumenten of beter gemoedsbewegingen blijken - tegen alle redelijkheid en logica in - opeens doorslaggevend. Waarom? Er is een groot verschil tussen de wereld zoals hij zou moeten zijn en zoals hij is. Dat is al zo sinds het boek Job. Dat verschil is de grondstof van Kafka's verhalen. Aldus James Hawes.Voor de hand liggende dingen, maar wie zegt ze?

Ze heette Hansi Szokoll en werkte als actrice, model, hoe noem je het. Kafka was met haar naar bed geweest, zag haar dat jaar vrij vaak. Hij schreef vriend Max Brod enthousiast over haar 'jongensachtige lijf'. Volgens Brod vermeldde hij opgewekt dat ook 'een heel eskadron cavaleristen' van dat lichaam had genoten. Rijke jongens als Franz en Max hadden zulke vriendinnen. In Kafka's werk komen ze vaak voor. Denk aan Frieda, het barmeisje uit Het slot en aan de figuur Pepi. In Het Proces zijn het oa. een wasvrouw en een typiste. Karl Rossman in 'Amerika' wordt zelfs overzee gestuurd na een affaire met zo'n meisje. Wat de rol van de hond was weet niemand. Maar dat Hansi Szokoll in het - toch zo uitgebreide - Kafka onderzoek helemaal niet voorkomt verbaast James Hawes eigenlijk niet.Ze past niet in het beeld dat we graag van Kafka hebben, zegt hij. ps. Ja, Hansi wordt meestal van de foto afgesneden.